W dzisiejszym społeczeństwie presja na osiągnięcie idealnego wyglądu i doskonałej figury jest coraz większa, zwłaszcza wśród młodzieży. Zaburzenia odżywiania u nastolatków, takie jak anoreksja, bulimia czy ortoreksja oraz zaburzenia postrzegania własnego ciała stają się coraz bardziej powszechne. W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej temu problemowi, jego przyczynom oraz sposobom radzenia sobie z nim.
Zaburzenia postrzegania obrazu ciała: skąd się biorą?
Wszyscy ludzie posiadają pewne przekonania na temat własnej osoby. Zbiór tych przekonań, schematów dotyczących siebie tworzy obraz własnej osoby. Temat ten podjął profesor psychologii i biznesu Tory Higgins tworząc teorię rozbieżności. Według Higginsa obraz własnej osoby dzieli się na trzy dziedziny JA:
1. Ja realne,
2. Ja idealne,
3. Ja powinnościowe.
Trzy JA – zbieżności i rozbieżności
Ja REALNE – to zbiór cech, co do których sądzi się, że się je posiada lub też sądzi, że ktoś inny uważa, że tak jest („Jestem wysoki/a”, „Mam pucołowatą buzię”, „Jestem leniwy/a”)
Ja IDEALNE – to zbiór cech, które pragnie się posiadać lub sądzi się, że ktoś inny chciałby, aby warto było je posiadać („Chcę mieć płaski brzuch”, „Chcę być lubiany/a przez wszystkich”, „Chcę mieć smukłe ramiona”)
Ja POWINNOŚCIOWE – to zbiór cech, którymi powinna cechować się dana osoba; ona sama tak sądzi lub uważa, że ktoś inny tak sądzi („Powinnam/Powinienem więcej ćwiczyć, żeby wyglądać jak z IG”, „Powinnam/Powinienem więcej schudnąć, żeby mnie polubili”)
Żyjąc w danym społeczeństwie, kulturze, rodzinie nastolatkowie kształtują swoje Ja realne, Ja idealne i Ja powinnościowe. Własna ocena (a więc samoocena) wynika z porównania tego, co jest (Ja realne), z tym, co osoba chciałaby mieć czy też jak chciałaby wyglądać (Ja idealne) oraz tego, jaki powinien być obraz jej ciała (Ja powinnościowe). Jeśli Ja realne jest dalekie od Ja idealnego – osoba będzie dążyć do zniwelowania rozbieżności. Samoocena będzie uwarunkowana tym, czy uda się osiągnąć wyidealizowany cel.
Badania Izydorczyk i Rybickiej-Klimczyk z 2009 r. przeprowadzone na grupie kobiet od wieku nastoletniego do 50. roku życia pokazują jak stopień rozbieżności między typami Ja, wpływa na wiele aspektów funkcjonowania w świecie i postrzegania siebie. Istnieją dwa typy rozbieżności:
1. Rozbieżność typu życzeniowego (Ja realne vs Ja idealne) , która jest źródłem emocji o charakterze depresyjnym takich jak: smutek, przygnębienie, niezadowolenie;
2. Rozbieżność typu powinnościowego (Ja realne vs Ja powinnościowe), która generuje emocje o podłożu lękowym.
Najwyższy stopień rozbieżności Ja o charakterze życzeniowym (Ja realne vs Ja idealne) odnotowano właśnie w grupie adolescentek w porównaniu z innymi grupami. Również w grupie nastolatków na tle innych grup wiekowych najsilniejsze było niezadowolenie z ciała. Ponadto, w tej grupie najwyższy był wskaźnik przyswojenia kulturowych wzorców atrakcyjności kobiecego ciała promowanych przez środki masowego przekazu. Świadczy to o niskiej świadomości swojego rzeczywistego wyglądu, a wysokiej skłonności do funkcjonowania w oparciu o Ja idealne. Oznacza to, że dla młodych dziewcząt bardziej liczy się to, jak wypadają względem uznawanych społecznie wzorców niż jak postrzegają same swój wygląd.
Ocena obrazu własnego ciała nie jest wyłącznie oceną tego, co dana osoba widzi w lustrze, ani odbiciem rzeczywistego wyglądu, a raczej naszym subiektywnym osądem. To myśli, spostrzeżenia i emocje dotyczące naszego ciała. Ale także zinternalizowane (uwewnętrznione) opinie innych, które mogą nie mieć wiele wspólnego z rzeczywistym, obiektywnym obrazem naszego ciała.
Zaburzenia postrzegania obrazu ciała a media (i social media)
Warto podkreślić, iż kultura popularna, skierowana do masowego odbiorcy wywiera ogromny wpływ na kształtowanie się obrazu własnego ciała. Współcześni ludzie żyją w nieustannym biegu – nie podejmują refleksji nad własnym życiem. Sprawia to,że podążają na oślep i bezkrytycznie przyjmują modele ciał oraz sposoby ich przystrajania, ozdabiania, odchudzania, etc.. Niestety jednak, jak wynika z wielu badań, kreowany w mediach wizerunek ciał prowadzi do zniekształcania obrazu własnego ciała wśród milionów odbiorców.
Według badaczy od 40% do 70% nastolatek wykazuje dezaprobatę wobec obrazu własnego ciała. Dziewczęta chcą, aby ich ciało było szczuplejsze niż jest, chłopcy zaś pragną, aby ich ciało było przede wszystkim mocno umięśnione. Takie dążenia wynikają z obecnych we współczesnej kulturze popularnej przekazów, które uczą młodych mężczyzn, że ich ciało powinno być „narzędziem do zdobywania świata”, zaś kobiety powinny przede wszystkim podobać się innym.
W okresie adolescencji może pojawić się „redukcja tożsamości do obszaru ciała, koncentracja na kreowaniu go, upiększaniu i zmienianiu”. A zatem, dla młodych ludzi (choć nie tylko dla nich) stosunek do własnego ciała jest swoistym wyrazem ich stosunku także do swojej tożsamości. Budowanie tożsamości ulega zawężeniu do jednego obszaru, co pogłębia myślenie „czarno-białe” („Jak schudnę będę super, ale jeśli się potknę, to jestem słaby”) i nie sprzyja rozwijaniu swoich zainteresowań, otwarciu się na inne aspekty życia w społeczeństwie czy odkrywaniu i rozwijaniu talentów.
Postrzeganie własnej masy ciała jako zbyt dużej, nieadekwatnej do kulturowego wzorca promowanego w mass mediach staje się przyczyną niekontrolowanego stosowania różnorodnych diet lub przeświadczenia o konieczności ich stosowania. Konsekwencją tego jest podejmowanie przez młodzież decyzji o odchudzaniu się. Co ciekawe, badanie Kleszczewskiej i badanie zbiorowe P. i A. Wojtyły oraz A. Klimberg wykazały, że nawet jeśli nastolatki wykazywały prawidłowa masę ciała i tak wyrażały chęć jej redukcji.
Związek z zaburzeniami odżywiania
Czy przesadne skupianie się na sylwetce pod wpływem kulturowej mody i przecenianie jej ponad inne swoje przymioty jest elementem wystarczającym do pojawienia się zaburzeń odżywiania?
Czynniki kulturowe są ważne, ale nie wyłączne. Są jeszcze inne czynniki ryzyka, które muszą zaistnieć, aby rozwinęły się zaburzenia odżywiania.
Istnieją 3 grupy ryzyka, które sprzyjają powstaniu podłoża zaburzonej relacji z jedzeniem:
1. Czynniki kulturowe
a. Ideał szczupłej sylwetki obecny szeroko w środkach masowego przekazu (np. czasopisma zawierające najczęściej wyretuszowane zdjęcia kobiet o bardzo szczupłej sylwetce);
b. Społeczne oczekiwania atrakcyjności formułowane podprogowo wobec kobiet np. filmy rodzinne/bajki animowane, w której główna postać jest uznawana za piękną i dobrą, a głównym atrybutem fizycznym jest wzorcowa figura czy nienaturalnie duże oczy czy usta lub bardzo wąska talia;
2. Czynniki rodzinne
a. Przecenianie znaczenia figury i masy ciała na podstawie obserwacji relacji i modelu zachowań w rodzinie („A musisz tyle jeść?”, „Oj, chyba Ci się trochę przytyło”, „Jak Cię widzą, tak Cię piszą”, „Nie bądź takim łasuchem!”);
b. Występowanie zaburzeń jedzenia w rodzinie;
c. Występowanie chorób afektywnych lub alkoholizmu;
d. Nadopiekuńczość rodziców lub słaby kontakt z rodzicami, którzy są uwikłani w konflikt lub mają nadmierne oczekiwania wobec dziecka. ambiwalencja w relacjach rodzinnych wywołuje poszukiwanie kontroli lub jej rozregulowanie;
e. Doświadczenia przemocy fizycznej i psychicznej związanej z ciałem;
3. Czynniki indywidualne
a. Zniekształcony obraz siebie;
b. Wcześniejsze dojrzewanie w porównaniu do rówieśników i związane z nim, zmiany ciała;
c. Trudności w samodzielnym niezależnym funkcjonowaniu;
d. Silna potrzeba osiągania i uzyskiwania akceptacji zewnętrznej;
e. Otyłość i nadwaga;
f. Osobowość o cechach neurotycznych (tendencja do przeżywania negatywnych stanów emocjonalnych);
g. Chroniczna choroba somatyczna (np. nadciśnienie tętnicze, niedoczynność/nadczynność tarczycy, atopowe zapalenie skóry i in.).
Istnieją jeszcze niespecyficzne elementy przyczyniające się i podtrzymujące zaburzenia odżywiania. Są to np.: perfekcjonizm, niska samoocena, nietolerancja nastroju.
Na niesprzyjającym podłożu, gdy wiele z wymienionych czynników ze sobą współistnieje to, co wyzwoli zaburzenia odżywiania może być albo pojedynczą sytuacją lub kombinacją kilku czynników.
Zaburzenia odżywiania u nastolatków. Jakie mogą być triggery?
· Negatywne komentarze rówieśników, rodziny i innych ważnych osób na temat jedzenia, masy i kształtu ciała;
· Kryzys psychiczny wywołany np. końcem przyjaźni czy innej bliskiej relacji;
· Śmierć bliskiej osoby;
· Rozwód rodziców lub inne trudne wydarzenie rodzinne;
· Negatywne stany emocjonalne o wysokiej intensywności (np. depresja);
· Nadużycia w szkole;
· Nagła nieplanowana utrata masy ciała, która jest wzmacniana przez pozytywne komentarze rówieśników;
· Nuda;
· Samotność.
Najczęściej występujące zaburzenia odżywiania u nastolatków to anoreksja i bulimia. Nigdy nie jest tak, że dziecko świadomie zaplanowało sobie chorobę. Podłoże tych chorób tworzy się latami.
Zaburzenia odżywiania u nastolatków w liczbach
Częściej na zaburzenia odżywiania chorują dziewczynki niż chłopcy.
W Polsce wykazano, że 33% nastolatków w naszym kraju próbowało się odchudzać, stosując rożne metody temu służące, również drastyczne (Wojtyła 2011). Ponad jedna czwarta nastolatków deklaruje chęć obniżenia swojej masy ciała, z czego połowa zgłasza nadmierną konsumpcję, 40% odczuwa lęk przed otyłością, 28% odczuwa jadłowstręt i prawie co dziesiąta prowokuje wymioty (Wojtyła 2011). Blisko 60% dziewcząt przyznało, że odchudzały się w przeszłości, 11% dziewcząt cały czas przestrzegało diety odchudzającej, a jedynie 29% uznało, że nie widzi potrzeby odchudzania (Lwow 2007). Ponad 72% dziewcząt przejawiało zachowania typowe dla zaburzeń odżywiania u nastolatków, takie jak: jedzenie w ukryciu, niemożność przerwania jedzenia, doświadczanie wstydu i nienawiści z powodu nadmiernego apetytu i przejadania się oraz potrzeba niepohamowanego jedzenia w sytuacji intensywnych przeżyć emocjonalnych (Lwow 2007). Niepokojąco dużo, bo aż 70% dziewcząt przyznało, że odchudzały się w przeszłości lub były cały czas na diecie (Lwow 2007).
Zaburzenia odżywiania u nastolatka. Jak wspierać dziecko w procesie zdrowienia?
Gdy dziecko choruje, choruje z nim cała rodzina. Szereg występujących objawów wpływa na to, że trudno porozumieć się z nastolatkiem, który często sprawia wrażenie odizolowanego, rośnie dyskomfort i napięcie we wspólnych relacjach. Naturalne są reakcje: smutku, złości, lęku czy bezsilności. Dobre intencje nie zawsze wystarczą, aby pomóc. Trzeba poznać podłoże choroby, jej specyfikę i jej szeroki kontekst, aby nauczyć się jakie komunikaty i działania będą dla adolescenta wspierające i będą tworzyły klimat do zdrowienia.
O czym warto pamiętać?
1. Nie obwiniajmy dziecka o pojawienie się choroby. Dziecko nie chciało zachorować. Rodzice mogą czuć złość, wręcz frustrację z powodu cierpienia dziecka i swojego i ważne, aby tej frustracji nie przelewać na dziecko. Istotne, aby znaleźć swój sposób wentylacji emocji – spacer, medytacja czy rozmowa z bliską osobą. Nie należy też obwiniać siebie – rodzic w poczuciu winy nie będzie stabilnym oparciem dla dziecka pogrążonego w chorobie.
2. Postarajmy się zrozumieć i zaakceptować, że dziecko jest w dużym stresie. Zamiast narzekań: „I po co Ci to było?” „No widzisz co się dzieje, że zachorowałaś/eś?!” zamień to na empatyczny komunikat typu: „Czuję, że jest Ci bardzo trudno. Mi również. Ale razem damy radę.”
3. Działajcie jako drużyna. Czasem podejmowane działania nie będą przynosić zamierzonych efektów, ale ważna jest systematyczność i chęć podejmowania różnorodnych działań wspierających dziecko. Osoba chora odczuje stabilność w opiece nad chorobą, która wpłynie pozytywnie na zmniejszenie lęku przed wyjściem z choroby.
4. Staraj się nie zapominać o pozytywnych cechach dziecka – jego zaletach, umiejętnościach. Zaburzenia odżywiania u nastolatków i nie zabierają, tylko odsuwają na dalszy plan. To są zdrowe aspekty dziecka i warto się do nich odwoływać.
5. Ważne jest przestrzeganie zasad spożywania i przygotowywania posiłków, czyli stworzenie bezpiecznych ram wzorca żywieniowego. Warto ustalić indywidualny kontrakt żywieniowy z terapeutą i dietetykiem dotyczącym obowiązków i podziału ról. Gotowanie jest lękotwórczym obszarem, zatem zmniejszanie lęku, gdy nastolatek wie co będzie jeść i ile ma kalorii jest działaniem pożądanym. Często ważne jest również asystowanie przy posiłku, aby odwrócić uwagę od lęku i natrętnych myśli.
6. Wspieraj pozytywną samoocenę poprzez docenianie i pozytywne wzmacnianie nawet najmniejszych starań i drobnych sukcesów.
7. Spędzanie czasu wspólnie przypomina dziecku, że choroba nie stanowi całego jego życia. Wiedząc, że choroba powoduje wycofanie dziecka z funkcjonowania społecznego ważne jest organizowanie wyjazdów, wyjść poza domem, aby umożliwić interakcje z otoczeniem w bezpiecznej atmosferze opieki rodzicielskiej.
8. Nie komentuj wyglądu – ani negatywnie ani pozytywnie. Ważne, aby osłabiać wagę przywiązywaną do wyglądu i masy ciała. Można to robić poprzez zauważanie i podkreślanie umiejętności, zdolności dziecka np. malowanie, naukę języka obcego.
9. Łagodź w miarę możliwości sztywne przekonania żywieniowe. „Nie jem batoników” zastąp „Nie jem batoników codziennie” i stopniowo wdrażaj produkty, które wzbudzają lęk u nastolatka.
10. Warto nauczyć się języka i sposobu myślenia chorych nastolatków. To co dla dorosłego może wydawać się błahe, niewarte uwagi, dla nastolatka z zaburzeniami odżywiania może być bodźcem do podtrzymywania zaburzeń, np. mimowolne dorzucenie łyżki oliwy do posiłku może zwiększyć lęk przed posiłkiem, który jest już i tak niemały i spowodować większą chęć kontroli i nadwątlić zaufanie do rodzica (z reguły produkty tłuszczowe wzbudzają najwięcej lęku u osób borykających się z anoreksją).
Bardzo istotnym elementem jest komunikacja z nastolatkiem mającym problem z relacją z jedzeniem. Warto rozmawiać o codzienności – trudnościach, radościach, a nie tylko bolączkach związanych z chorobą, aby pokazać, że rzeczywistość jest wielowymiarowa i nie ogranicza się tylko do choroby. Nie należy bagatelizować choroby, ale nie stawiać jej w centrum życia.
Należy wzbudzać w nastolatku poczucie, że jest słyszane i jego komunikaty są odbierane. Zaufanie i dobre relacje z dzieckiem pozytywnie wpływają na proces zdrowienia.
Jak komunikować się z nastolatkiem?
Wartościowym sposobem na budowanie zażyłej relacji z dzieckiem jest zmiana dotychczasowej formy porozumiewania się. Marschall Rosenberg, twórca Porozumienia bez Przemocy w swojej książce opisał taki rodzaj komunikowania się z ludźmi, który przybliża ich do siebie. Porozumienie bez Przemocy, zwane także „językiem życia”, proponuje podejście oparte na formule czterech kroków.
KROK 1: OBSERWACJA,
czyli widzenie rzeczy takimi jakimi są, jakby to zobaczył obiektywny postronny obserwator lub kamera video. Chodzi o to , aby wyzbyć się odruchu osądzania, wydawania ocen czy nakładania filtrów (swoich przekonań) na daną sytuację.
KROK 2: NAZWANIE UCZUĆ,
czyli mówienie co się odczuwa w danej sytuacji.
KROK 3: WYRAŻENIE POTRZEB,
czyli zwerbalizowanie swojej potrzeby, która została naruszona lub którą chcemy zrealizować.
KROK 4: WYRAŻANIE PROŚBY,
czyli sformułowanie konkretnego działania realnego do zrealizowania.
Jak Porozumienie bez Przemocy może wyglądać w praktyce zaburzeń odżywiania?
Kiedy unikasz jedzenia (Obserwacja), odczuwam niepokój (Uczucia), bo martwię się, że nie spożyjesz odpowiedniej ilości kalorii (Wyrażenie potrzeb). Proszę zjedz cały posiłek tak, jak się umawiałyśmy/umawialiśmy (Prośba).
Czy jesteś zdenerwowana (Uczucia), kiedy przygotowuje dla Ciebie posiłki (Obserwacja), bo nie czujesz się bezpiecznie nie mogąc dokładnie oszacować ilości kalorii (Wyrażenie potrzeb)? Proszę podziel się ze mną swoimi obawami. (Prośba)
Zaburzenia postrzegania obrazu ciała i odżywiania: podsumowanie
Zaburzenia odżywiania u nastolatków i zaburzenia postrzegania własnego ciała stanowią istotny problem zdrowia psychicznego wśród młodzieży. Rozpoznanie i udzielenie wsparcia osobom zmagającym się z tymi trudnościami jest kluczowe dla zapobiegania dalszym negatywnym konsekwencjom. Rodzice i nauczyciele mogą odegrać istotną rolę w procesie leczenia i rekonwalescencji, zapewniając swoim dzieciom i uczniom wsparcie, zrozumienie i miłość.
Życie z osobą borykająca się z zaburzoną relacją z jedzeniem jest niewątpliwie wyzwaniem dla całej rodziny i wymaga zaangażowania. Proces leczenia adolescenta powinien obejmować równocześnie zmiany na gruncie rodzinnym i współpracę z interdyscyplinarnym zespołem specjalistów czyli z psychodietetykiem, psychoterapeutą, psychiatrą czy lekarzem.
Bibliografia:
- “Zaburzenia odżywiania u dzieci i młodzieży” Jagoda Różycka
- “Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się” praca grupowa pod redakcja Barbary Józefik
- “Leczenie zaburzeń odżywiania. Pomost między nauka i praktyką” M. Maine, B.H. McGilley, D.W. Bunnel
- “Obraz ciała – obraz siebie” Anna Brytek-Matera
- “Percepcja wizerunku własnego ciała – wybrane aspekty” – praca własna z zaplecza Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
- “Samoocena własnej sylwetki a wskaźnik masy ciała młodzieży w Polsce” – praca własna P. Wojtyła-Buciora, A. Wojtyła, A. Klimberg
- https://centrumzaburzenodzywiania.pl/strefapacjenta/zaburzenia-odzywiania-w-liczbach/
