Nasze relacje z innymi ludźmi są jednym z podstawowych czynników odpowiadających za dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne. Istota tego czynniku wzrasta, gdy mowimy o młodzieży, a więc grupie społecznej szczególnie podatnej na opinie i zachowania innych. Sprawdźmy, w jak relacje z rówieśnikami, rodziną i opiekunami rzutują na dobrostan umysłowy nastolatków.
Dobrostan umysłowy nastolatków: alarmujące statystyki
Wsparcie społeczne można uogólnić do definicji: wszystko to, co otrzymujemy od innych ludzi, co może być pomocne w radzeniu sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami w życiu. Dla nastolatków jest to szczególnie istotne, bo wchodzą w etap kwestionowania wartości przekazywanych przez rodziców w okresie dzieciństwa. Wkraczają w rozdział swojego życia związany z usamodzielnieniem, tworzeniem własnego kodeksu etycznego opartego na informacjach przekazywanych do tej pory przez rodziców. To moment sprawdzania, czy to, co otrzymali, czego dowiedzieli się do tej pory od opiekunów, jest dla nich wzmacniające i wspierające. Czy w zderzeniu z rzeczywistością stanie się raczej źródłem destrukcyjnych myśli i zachowań. Dane pokazują, że ta druga forma może nieść ze sobą szczególnie tragiczne skutki. Statystyki Głównej Komendy Policji wskazują, że w 2021 roku 1496 dzieci i nastolatków poniżej 18. roku życia podjęło próbę samobójczą. W stosunku do 2020 roku jest to wzrost odpowiednio o 77 proc. zachowań samobójczych oraz o 19 proc. śmierci samobójczych.
Jak i kiedy reagować, aby zapobiec wzrostowej tendencji tych danych? Jak wpływ społeczny może mieć tutaj dobroczynną moc? I dlaczego w ogóle młode osoby decydują się targnąć na swoje życie?
Na początek trochę teorii
Zgodnie z teorią Erika Eriksona, jednego z prekursorów psychologii rozwoju, każdy (z 8) etapów rozwoju człowieka wiążę się z doświadczeniem pewnego rodzaju kryzysu. Kryzys ten, nazywany normatywnym, pomaga w tworzeniu nowego rodzaju narzędzi, kompetencji, pomocnych w radzeniu sobie z wyzwaniami następnego etapu rozwojowego. Kryzys etapu nastoletniego jest szczególnie istotny, bo to w nim następuje przewartościowanie dotychczasowych relacji z rodzicami/opiekunami i samodzielne eksplorowanie własnych możliwości w tworzeniu relacji innych niż rodzic – dziecko. Wchodząc w wiek nastoletni, mówimy “sprawdzam” wszystkiemu, co do tej pory słyszeliśmy od opiekunów. Punkt ciężkości zaczyna przesuwać się w stronę grupy rówieśniczej. To ona zaczyna być centrum informacji o sobie i świecie. Ogromna potrzeba przynależności rówieśniczej, która pojawia się właśnie na tym etapie, jest podstawą do testowania swoich umiejętności budowania relacji, czerpania z nich wartości dla siebie, ale i dawania wsparcia innym (co zaspokaja potrzebę bycia zauważonym, potrzebnym). Ta potrzeba to również przestrzeń do powstawania wielu zranień i pęknięć, zwłaszcza w obszarze poczucia własnej wartości. Młode osoby w wieku nastoletnim nie mają jeszcze mocno wykształconych mechanizmów racjonalnej oceny rzeczywistości. Czarno-białe postrzeganie świata wynika z jeszcze nie w pełni uformowanej kory przedczołowej, odpowiedzialnej za racjonalne ocenianie sytuacji, wyhamowywanie spontanicznych działań i uświadamianie ich konsekwencji. Impulsywne reakcje oraz wyjątkowo wysoka wrażliwość emocjonalna sprawiają, że nastolatki każdą formę odrzucenia przeżywają bardzo mocno. Bez odpowiedniego wsparcia społecznego mogą te trudne doświadczenia wnieść w wiek dorosły i z niezagojonymi ranami budować nowe relacje oraz obraz samego siebie.
Poczucie samotności i opuszczenia w trudnych doświadczeniach sprawia, że młoda osoba zaczyna budować przekonanie, że musi radzić sobie sama z przeciwnościami losu. Stąd bardzo prosta i krótka droga do wykształcenia destrukcyjnych mechanizmów, takich jak: unikanie, zamknięcie, izolacja, bierna lub czynna agresja i autoagresja, toksyczne sposoby regulacji emocji, jak np. uzależnienia behawioralne i chemiczne, wchodzenie w ryzykowne relacje, stany lękowe i depresja.
Dobrostan umysłowy nastolatków a rówieśnicy
Mniejsza ilość czasu, jaką nastolatki spędzają w towarzystwie rodziców, przekłada się na znaczący wzrost ich zaangażowania w kontakty z rówieśnikami. Zmniejszająca się rola rodziców sprawia, że bycie w grupie podobnych sobie zaczyna zaspokajać część potrzeb dawniej zaspokajanych w rodzinie. Wśród rówieśników nastolatek wypróbowuje to, czego nauczył się w dotychczasowym życiu, rozwija swój system wartości, ćwiczy inicjatywę w działaniu. Znaczenie grupy rówieśniczej jest w tym okresie życia znacznie większe, niż będzie kiedykolwiek później. Kontakty z rówieśnikami w okresie wczesnego dorastania, a zwłaszcza kontakty w grupach rówieśniczych tej samej płci a następnie relacje z płcią przeciwną dają, możliwość rozwijania zdolności do budowania bliskich relacji z rówieśnikami spoza rodziny. Na tak wypracowanym gruncie powstaną pierwsze związki i późniejsze trwałe relacje partnerskie, formowane już w dorosłym życiu.
6 zasad, które pomogą Ci zadbać o dobrostan umysłowy nastolatków dzięki partnerskiej relacji
1. Bezpośrednia rozmowa jako potężne narzędzie
Prosta, bezpośrednia rozmowa z nastolatkiem może być nieocenionym źródłem wsparcia. Stałe zapewnianie o byciu obok, wyrażanie gotowości do wysłuchania dziecka może przynieść niesamowite korzyści, nawet jeśli w danym momencie dziecko nie ma ochoty na rozmowę. Można odnieść wrażenie, że jest to zasada odmieniana obecnie przez wszystkie przypadki, ale odmieniana poprawnie i celowo: wracanie do podstaw jest zawsze dobrym krokiem, by zacząć.
2. Zauważanie codziennych chwil
Do rozmowy z dzieckiem nie musimy stwarzać specjalnych warunków, czekać na wyjątkowy moment, tworzyć osobnych rytuałów (choć oczywiście ma to również mocno wspierającą rolę). Jednak już sam fakt zauważenia dziecka w jego codzienności, wzmocnienie poczucia wartości poprzez pochwałę, otwartość na niesienie pomocy, to naprawdę lepsza droga niż odwlekanie w czasie momentu na rozmowę, by uczynić ją bardziej wyjątkową.
3. Akceptacja i wsparcie dla kreatywności
Daj zgodę na eksplorowanie kreatywności i wyrażanie własnych wizji świata. Jednocześnie pomóż zbudować świadomość konsekwencji działań i odpowiedzialności za wybory. To równowaga między swobodą a świadomością, że działania mają swoje następstwa i są związane z konkretną odpowiedzialnością.
4. Buduj zaufanie
Unikaj poddawania w wątpliwość słów dziecka i nie kwestionuj jego stanów emocjonalnych. Środowisko, gdzie trudności są akceptowane, a nie wyśmiewane, buduje silną więź i pozwala dziecku czuć się pewnie i prosić o pomoc bez poczucia wstydu.
5. Pokazuj rozwiązania bez narzucania ich
Wspieraj, pokazuj możliwe rozwiązania różnych sytuacji, ale bez narzucania. Pomóż nastolatkowi samodzielnie odkrywać drogę do rozwiązania problemów, co dodatkowo wzmacnia poczucie własnej skuteczności.
6. Ciekawość zamiast ciekawskości
Bądź zaciekawiony/a, nie ciekawski/a. Poproś dziecko o wpuszczenie cię do swojego świata na jego warunkach. Zadawaj pytania nie po to, by kontrolować, ale aby zrozumieć. Budowanie otwartej przestrzeni do poznawania się to klucz do głębszego zrozumienia i wsparcia młodej osoby.
Pomocnym mechanizmem wsparcia nastolatka w kryzysowych sytuacjach jest schemat opierający się na 4 zasadach: ZAUWAŻ – ZAPYTAJ – ZAAKCEPTUJ – ZAREAGUJ (Kicińska, Palma, 2023).
Badaczki w ten sposób pokazują, jakie kroki powinniśmy wykonać, by pomóc nastolatkowi w radzeniu sobie w trudnym momencie. Zaczynając od świadomego zauważenia problemu, nazwania go, poprzez otwartą postawę i delikatność we wchodzeniu do świata nastolatka oraz nieoceniające, pełne akceptacji podejście, możemy przejść do konkretnego działania, do sprawnej interwencji.
Taka rozmowa mogłaby wyglądać na przykład w ten sposób:
- ZAUWAŻ
Zacznij od wyrażenia zrozumienia i empatii. Na przykład: “Zauważyłem/zauważyłam, że ostatnio wydajesz się bardziej zamyślony/zamyślona.”
Unikaj oceniania lub krytyki, skupiaj się na obserwacjach i emocjach.
- ZAPYTAJ
Postaw pytania, które pomogą zrozumieć, co dzieje się w życiu nastolatka. Na przykład: “Czy chciałbyś podzielić się tym, co cię obecnie niepokoi?”, “Czy jesteś ok z tym, żeby opowiedzieć mi jak się czujesz?”, “Co w ostatnim czasie sprawiło, że gorzej się czujesz? Możesz mi o tym opowiedzieć kiedy zechcesz.”
Unikaj pytań zamkniętych i sugerujących odpowiedzi. Daj nastolatkowi przestrzeń do wyrażenia swoich myśli i uczuć.
- ZAAKCEPTUJ
Wyraź akceptację i zrozumienie, nawet jeśli nie zgadzasz się z perspektywą nastolatka. Na przykład: “Rozumiem, że przeżywasz trudny okres, i chcę, abyś wiedział/wiedziała, że jestem tutaj dla ciebie, bez względu na wszystko.”
Unikaj minimalizowania uczuć nastolatka. Każde uczucie jest ważne, nawet jeśli dla ciebie może się wydawać niewielkie.
- ZAREAGUJ
Oferuj wsparcie i sugestie dotyczące dalszej pomocy. Na przykład: “Czy chciałbyś porozmawiać z kimś innym, takim jak psycholog czy doradca szkolny? Mogę ci w tym pomóc.” “Mam kilka sprawdzonych i zaufanych kontaktów do osób, z którymi możesz szczerze porozmawiać. Może chcesz, żebym pomógł/pomogła ci się z nimi skontaktować?”
Zaproponuj konkretną pomoc, ale jednocześnie respektuj autonomię nastolatka. Jeśli nie chce rozmawiać z tobą, być może zgodzi się na rozmowę z kimś innym.
Jakie zachowania powinny wzbudzać naszą szczególną czujność?
Na co zwracać uwagę, żeby nie przegapić momentu na interwencję i odpowiednie wsparcie, ale jednocześnie nie narzucać się i nie osaczać nadmierną opiekuńczością?
- zmiany zachowania – zwłaszcza takie, które przybierają skrajne, destrukcyjne formy: izolowanie się, odcinanie od innych, agresja, zwiększona impulsywność,
- w szkole: trudności w skupieniu się, znaczne pogorszenie wyników nauki, nieodrabianie zadań domowych nieobecności,
- senność, ciągłe zmęczenie, brak energii i utrzymujące się złe samopoczucie, niepokój,
- poczucie osamotnienia, opuszczenia przez innych – kiedy nastolatek o tym mówi lub jego kontakty z rówieśnikami wyraźnie osłabły,
- sięganie po substancje psychoaktywne lub ich nadużywanie,
- treści zamieszczane w mediach społecznościowych mówiące o emocjonalnych trudnościach, samotności i braku wsparcia.
W takich momentach warto zwrócić się do instytucji lub osób profesjonalnie zajmujących się wspieraniem nastolatków i ich rodzin w kryzysie, proponujących konkretne rozwiązania. W Polsce działa ponad trzy tysiące ośrodków środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży. Zacząć możesz od sprawdzenia jakie funkcjonują w Twojej okolicy, ale również skorzystać z sieci wsparcia społecznego: być może ktoś w Twoim otoczeniu doświadczał podobnych trudności i może posłużyć radą albo wskazówką, gdzie najlepiej szukać pomocy. Sprawdź też organizacje pozarządowe, których profil nakierowany jest na wspieranie młodych osób, np. Nastoletni Azyl, Życie Warte Jest Rozmowy, Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży. Oprócz skryptów do działania, dostaniesz w nich również wsparcie dla siebie. Pamiętaj, że w trudnych sytuacjach Ty również musisz zadbać o swoje zasoby potrzebne do troski dobrostan umysłowy nastolatków. Emocjonalna siła (nazywana rezyliencją) do radzenia sobie z trudnościami nie wyłania się w nas magicznie jak Wenus z morskiej piany. To zasób, który musimy świadomie pielęgnować, by móc dzielić się nim z innymi.
Dobrostan umysłowy nastolatków: kiedy psycholog, a kiedy psychoterapeuta? A może jeszcze inni specjaliści/lekarze?
Kiedy kryzys zdrowia psychicznego się rozwija, doraźne interwencje i psychoedukacja mogą okazać się niewystarczające. W takim momencie dobrze jest poszukać stałego, systematycznego wsparcia w postaci psychoterapii. Wybierając odpowiedniego specjalistę/odpowiednią specjalistkę, warto zwrócić uwagę na certyfikaty poświadczające ukończoną szkołę psychoterapii oraz – mimo, że obecnie nie jest to prawnie wymagane w przypadku prowadzenia psychoterapii – ukończone studia psychologiczne. Uprawnienia psychologa stwarzają możliwość do przeprowadzenia testów psychologicznych i rozszerzonej diagnostyki (sama szkoła psychoterapii takich uprawnień nie daje). Osoba, do której zwrócimy się po wsparcie, powinna mieć również doświadczenie w pracy z młodzieżą, najlepiej poparte rekomendacjami. Dobrze, jeśli potrafi wykazać, że stale aktualizuje swoją wiedzę na temat rozwoju nastolatków i wspierania ich w kryzysach. Jeśli zmagamy się z konkretnym, już nazwanym problemem, warto poszukać specjalisty z określoną specjalizacją, np. suicydologa w przypadku prób samobójczych lub terapeuty uzależnień. W leczeniu depresji i stanów lękowych najbardziej rekomendowanym nurtem terapeutycznym jest nurt poznawczo-behawioralny.
Specjaliści, którzy mogą być również pomocni gdy zauważysz kryzys dobrostanu umysłowego u swojego dziecka:
- interwent kryzysowy – osoba, która zadziała w danym momencie i opracuje gotowy skrypt działania nie tylko dla dziecka, ale również dla całego systemu rodzinnego,
- terapeuta systemowy/psycholog rodzinny – problemy dziecka mogą czasem wynikać z dysfunkcji (nawet nieuświadomionej) rodziny. Nastolatek funkcjonuje w systemie, który często również potrzebuje uzdrowienia i podjęcie działań właśnie na takim poziomie daje długotrwałe i skuteczne efekty.
Dodatkowo, chcąc zadbać o psychikę, warto pamiętać o badaniach stricte związanych z ciałem. Poziom hormonów, morfologia oraz inne testy sprawdzające prawidłowe funkcjonowanie fizyczne na danym etapie rozwoju są równie istotne, co dobranie właściwej formy wsparcia dobrostanu umysłowego nastolatków.
Każdy z nas może być ratownikiem pierwszej pomocy emocjonalnej.
Młodzi ludzie szczególnie mocno potrzebują społecznego wsparcia. Mogliśmy to zauważyć zwłaszcza w okresie pandemii, gdzie izolacja społeczna spowodowała głębokie spustoszenie w psychice wielu osób. Badania, które obecnie powstają, prezentują mapę czasem głęboko ukrytych, ale niezaprzeczalnych potrzeb: kontaktu z innymi, rozmowy, przynależności do grupy. W jednym z opracowań ujawniono, że 80% badanej populacji zgłosiło istotne objawy depresji, 61 % lęk o nasileniu od umiarkowanego do znacznego, a 30% – szkodliwy poziom używania alkoholu. Ponadto odczuwana samotność wiązała się z wyższym poziomem występowania objawów psychopatologicznych (Horigian i wsp., 2021).
Wsparcie społeczne młodych osób doświadczających kryzysów okresu dorastania i konsekwencji z tym związanych, to nie tylko rola rodziców w odpowiednim towarzyszeniu swoim dzieciom. Niezależnie od tego, czy jesteśmy rodzicem nastolatka, wszyscy funkcjonujemy jako część systemu, w którym nastolatki dorastają. Mamy na niego wpływ np. poprzez to, jak zachowujemy się wobec młodszych osób, czy reagujemy na przemoc i nadużycia w miejscach publicznych pokazując w ten sposób, że bierność to to też forma opresji. To sposób, jak komunikujemy się z innymi w Internecie, jakie treści publikujemy, jak podchodzimy do dyskusji społecznych i politycznych. Problemy i wsparcie emocjonalne nastolatków nie zamyka się w przestrzeni szkoła – dom. Wychodzi znacznie szerzej, jest rodzajem społecznego zadania i obowiązku. Każdy z nas może stać się ratownikiem pierwszej pomocy emocjonalnej. Każdy z nas bierze na siebie odpowiedzialność za dobrostan umysłowy nastolatków.
Na koniec jeszcze ważny cytat z książki Turner, T., (2022). Przynależność. Jak przypomnieć sobie drogę do domu. Białystok: Grupa Wydawnictwo Kobiece:
“Patologizacja buntu u nastolatków, to jedna z największych krzywd, jakie wyrządzamy naszym dzieciom. To one będą kształtować naszą przyszłość, więc nie bez powodu w tak wielu kulturach praktykuje się rytuały inicjacji w dorosłość. Bunt, jeśli potraktuje się go z szacunkiem, stanowi niezbędną konfrontację ze społeczeństwem, która zapewnia nam przetrwanie. Podobnie jak w każdej relacji, w której trzeba dopuścić do napięcia konfliktu, żeby pogłębić więź, trzeba również pozwolić młodym ludziom na to, żeby wnieśli swoją niezgodę do naszego życia. W egzystencji młodego człowieka istnieje taki próg, w którym dynamika między młodszymi i starszymi się odwraca. Starsza osoba przestaje być w pozycji nauczyciela i musi zamienić się w słuchacza. Po tym wszystkim, co przekazali starsi, osobiście i pośrednio przez kulturę, teraz mają szansę, żeby posłuchać młodych ludzi i dowiedzieć się od nich, jak im poszło. to właśnie w tym miejscu najbardziej ujawniają się cierpienie i wściekłość z powodu poczucia braku przynależności. W tej niezgodzie młodych ludzi i chęci odpyskowania niesprawiedliwości żyje i rozkwita dziki rezerwuar energii twórczej. Podczas gdy w innych kulturach traktuje się ten moment przejścia z ogromnym szacunkiem, w naszej kulturze, robimy fatalną robotę traktując młodych ludzi jakby byli anormalni i niesforni, jakby trzeba było ich zmienić i nauczyć posłuszeństwa. zamiast zaprosić nowego dorosłego do naszego kręgu przynależności i dać mu władzę, prosząc by ożywił nasze przestarzałe struktury, robimy pośmiewisko z jego żarliwości i poddajemy je represjom.
To odrzucenie ma swoje konsekwencje. Kiedy otwarcie odrzucamy tę wyłaniającą się moc – zarówno pod względem fizjologicznym jak i psychicznym – nigdy nie może [ona] osiągnąć swojego celu i stać się podstawą poczucia własnej wartości. Bez rytuału powitalnego, który mówi: “twoja krew jest potrzebna, twoja złość jest cenna, twój ból ma znaczenie”, młody człowiek nie ma miejsca, gdzie może dać wyraz swojego oddania i popada w coraz głębsze poziomy wyobcowania”.
Bibliografia:
Brzezińska, A.I., Appelt, K., Ziółkowska, B. (2015). Psychologia rozwoju człowieka. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Brzezińska A.I. (red.). (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa.. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Brzezińska, A.I., (2017). Tożsamość u progu dorosłości. Wizerunek uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Brzeziński, J., Toeplitz-Winiewska, M., (red.). (2004). Etyczne dylematy psychologii. Warszawa: Akademika Wydawnictwo SWPS.
Gawrych, M., Cichoń, E., Kiejna, A. (2023). Wsparcie społeczne a przeciwdziałanie depresji w grupie młodych dorosłych w czasie pandemii COVID-19. Psychiatria Polska, 57(5), 1063-1076. https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/147433.
Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (red.). (2006). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Horigian, V. E., Schmidt, R. D., & Feaster, D. J. (2021). Loneliness, mental health, and substance use among US young adults during COVID-19. Journal of Psychoactive Drugs, 53(1), 1–9. https://doi.org/10.1080/02791072.2020.1836435.
Schaffer, D.R., Kipp, K., (2015). Psychologia rozwoju. Od dziecka do dorosłości. Gdańsk: Harmonia Universalis.
Turner, T., (2022). Przynależność. Jak przypomnieć sobie drogę do domu. Białystok: Grupa Wydawnictwo Kobiece.
