Kryzys u nastolatka. Jak rozpoznawać i reagować na obniżony nastrój, stany lękowe i depresję u młodzieży?

Kryzys u nastolatka jest niejako wpisany w ten etap rozwoju człowieka. Młodzi ludzie doświadczają nie tylko wyzwań związanych z poszukiwaniem własnej tożsamości, ale również narażeni są na różnorodne czynniki wpływające na ich zdrowie psychiczne. Obniżony nastrój, stany lękowe i depresja stają się coraz bardziej powszechne wśród tej grupy wiekowej i wymagają szczególnej uwagi i zrozumienia ze strony otoczenia. W tym artykule przyjrzymy się głębiej temu trudnemu zagadnieniu, skupiając się na przyczynach, objawach i strategiach reagowania w przypadku obniżonego nastroju, stanów lękowych czy depresji u nastolatków.

Jak może wyglądać kryzys u nastolatków: obniżony nastrój, stany lękowe, depresja

To, co czasem nazywamy obniżeniem nastroju, czy potocznie “dołkiem”, zdarza się każdemu z nas i jest normalną reakcją np. na trudniejsze momenty w życiu, zwiększoną ilość stresu, reakcją wynikającą ze zmęczenia czy problemów w relacjach. Zostając przy metaforach geologicznych, w obrazie klinicznym, depresja przedstawia się więc jako głęboki wąwóz, studnia, z której wydostanie się wydaje się niemożliwe. 

Statystyki prowadzone przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę pokazują, jak mocna tendencja wzrostowa utrzymuje się w przypadku młodych osób zgłaszających problemy z depresją, stanami lękowymi i utrzymującym się obniżonym nastrojem: “Alarmujemy, że wszystkie wskaźniki dotyczące zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży pogorszyły się. Od 2016 [do 2023] roku wzrosły o:

• ponad 85% zaburzenia depresyjne;
• ponad 70% poczucie samotności;
• blisko 15% uczucie uporczywego smutku.

W 2022 roku, każdego dnia, 23 młode osoby dzwoniły lub pisały do 116 111 w sprawie zaburzeń depresyjnych i obniżonego nastroju. Codziennie 24 osoby mówiły o smutku, przygnębieniu i braku sił, a blisko 15 osób o samotności i poczuciu odrzucenia”.

Przyczyny depresji u nastolatków

Wskazanie jednego źródła albo zamkniętego zbioru przyczyn depresji u nastolatków (jak i osób dorosłych) jest niemożliwe. Jej rozwój zależy od różnorodnych elementów, które wzajemnie się przenikają. Najczęściej podłoże depresji (jak i inne przyczyny zakłócania dobrostanu mentalnego) ujmuje się w modelu biopsychospołecznym.

W tym ujęciu depresja może więc być rezultatem biologicznych predyspozycji, genetycznego dziedziczenia, wpływu środowiska, charakteru jednostki i doświadczeń życiowych. Dodatkowo, okres dojrzewania sprzyja zaburzeniom nastroju, bo organizm młodej osoby przechodzi intensywne zmiany zarówno hormonalne, jak i psychiczne. Pojawiają się pytania o sens życia, konieczność większej niezależności, ustalania tożsamości oraz przystosowywania się do nowych społecznych ról, co dla wielu nastolatków może być przytłaczające i stwarzać ryzyko rozwoju depresji.

Wpływ czynników biologicznych i genetycznych jest znaczący. Istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia depresji u osób z zaburzeniami hormonalnymi i działaniem neuroprzekaźników w układzie nerwowym. Dodatkowo, osoby, których rodzice sami borykają się z zaburzeniami depresyjnymi, są bardziej narażone na to kryzys w postaci depresji.

Niska samoocena, skłonność do samokrytyki, negatywne interpretowanie wydarzeń oraz wysoki poziom lęku i nadmiernych oczekiwań wobec siebie są czynnikami predysponującymi do wystąpienia depresji u dzieci i młodzieży.

Kryzys u nasotlatków zaczyna się w domu

W kontekście czynników środowiskowych, sytuacja rodzinna odgrywa kluczową rolę. Negatywnie wpływają na rozwój depresji konflikty rodzinne, rozwody, brak zainteresowania ze strony rodziców, utrata jednego z rodziców, brak wsparcia, nadużywanie substancji psychoaktywnych, przestępczość oraz niski status ekonomiczny. Otoczenie szkolne i relacje z rówieśnikami również są tu istotne, zwłaszcza problemy związane z odrzuceniem przez rówieśników.

Objawy depresji mogą też pojawić się po przeżyciu trudnych wydarzeń życiowych, które generują duży stres. Mogą to być m.in. śmierć bliskiej osoby, zerwanie relacji romantycznej, choroba, niepowodzenia w szkole czy doświadczenie przemocy w różnej formie. Warto zauważyć, że reakcje na te sytuacje są indywidualne i nie u każdego prowadzą do rozwinięcia depresji.

Obniżony nastrój czy już depresja? Jak nazwać kryzys u nastolatka?

Przyjrzyjmy się nieco bliżej klinicznej stronie objawów depresyjnych. Pomoże to nam nieco lepiej zrozumieć, czym różnić się ona może od obniżonego nastroju. To też wskazówka do tego, by sprawdzić, czy mówimy jeszcze o wspieraniu w trudnym momencie, czy już o leczeniu. 

Depresja to jedno z zaburzeń nastroju, w którym mamy do czynienia z bardzo charakterystycznymi objawami. Ich osią są 3 kluczowe symptomy: obniżenie nastroju, obniżenie napędu psychoruchowego i anhedonia (brak możliwości odczuwania przyjemności). Co ważne, nie muszą one występować równocześnie o tym samym natężeniu, by móc zdiagnozować depresję. W diagnostyce klinicznej, według obowiązującej jeszcze klasyfikacji ICD-10 (przygotowujemy się do wprowadzenia wersji 11), wskazuje się na występowanie 2 z 3 głównych objawów osiowych i 4 z pozostałych symptomów. Te pozostałe, to:

• obniżenie koncentracji i uwagi,
• zaniżona samoocena,
• poczucie winy i małej wartości,
• pesymistyczne nastawienie,
• zaburzenia snu,
• utrata apetytu,
• myśli i tendencje suicydalne.

Nie bez znaczenia jest również wiek dziecka. U młodszych dominujące mogą być drażliwość, wrogość, wrażliwość na krytykę oraz objawy somatyczne. Zdarza się, że odmawiają chodzenia do szkoły, wycofują się z zabaw i kontaktów z innymi dziećmi, a także tracą zainteresowanie tym, co kiedyś sprawiało im radość. W wieku późniejszym pojawić mogą się labilność emocjonalna, stany lękowe lub zwiększona impulsywność. Można zaobserwować bardziej wyraźne zaburzenia poznawcze, poczucie beznadziejności i bezsilności. Negatywnie oceniają samych siebie, świat i przyszłość. Jest też najbardziej dramatyczny odcień kryzysu u nastolatka. W okresie adolescencji również ryzyko podjęcia próby samobójczej jest szczególnie wysokie. Nastolatki mogą mieć konkretne myśli na temat sposobów odebrania sobie życia i wykazywać autodestrukcyjne zachowania.

Gradacja kryzysu u młodzieży

W zależności od nasilenia objawów, można wyróżnić epizod depresyjny łagodny, średni i ciężki. Co istotne, objawy muszą utrzymywać się nieprzerwanie przez 2 tygodnie, niezależnie od czynników środowiskowych. To właśnie ten czasowy wyznacznik może być wskazówką i cennym sygnałem przy obserwowaniu i reakcji na zachowania nastolatków. Wiek dorastania ma to do siebie, że zmienność nastroju jest wpisana w jego naturę. Rodzicom jest więc czasem ciężko ocenić, czy obserwowane pogorszenie stanu psychofizycznego dziecka, jest normalną fazą przechodzenia przez kryzys wieku dorastania, czy sygnałem do podjęcia konkretnej interwencji. Jeśli zmiana nastroju utrzymuje się nieprzerwanie dwa tygodnie i pojawiają się nowe symptomy, zdecydowanie jest to czas na włączenie działań pomocowych. Warto też zaznaczyć, że nastolatkowie zazwyczaj nie sygnalizują swoich problemów wprost, w rozmowie z rodzicami a pierwszą grupą, z którą dzielą się trudnymi doświadczeniami, jest grupa rówieśnicza. Zadbanie o dobre, oparte na zaufaniu relacje ze znajomymi dziecka, poznanie jego najbliższych przyjaciół, jest ważnym elementem pomagającym wspierać dziecko i reagować w sytuacji kryzysu u nastolatków. 

Co może zrobić rodzic zaniepokojony stanem psychicznym dziecka? Jak pomóc, gdy zauważysz kryzys u nastolatka?

Przedstawiamy 7 kluczowych wskazówek niezbędny w razie pojawienia się kryzysu u nastolatka: 

1. Wysłuchaj i porozmawiaj, bez oceniania

Deprecjonowanie uczuć i stanów emocjonalnych dziecka to jedna z najczęstszych przyczyn jeszcze większego zamykania się w sobie i ucieczki w destrukcyjne zachowania. Rodzice częto kierują do dzieci komunikaty, które pogłębiają kryzys u nastolatka. Dorastające dziecko, które słyszy “co ty możesz wiedzieć o depresji, nie wydziwiaj”, “każdy ma czasem gorszy nastrój”, “jak dorośniesz, to zrozumiesz dopiero, co to są problemy” dostaje jasny sygnał, że jego doświadczenia nie są ważne. Nie przestaje jednak czuć tego, co czuje. Poczucie wstydu i lęk związany z tym, że nie może poradzić sobie z własnymi problemami, prowadzi do zachowań agresywnych, autodestrukcyjnych, wycofania się lub nawet prób samobójczych. Nawet, jeśli czasem trudno nam zrozumieć zachowanie dziecka, dajmy mu poczucie bezpieczeństwa, że może z nami porozmawiać o problemach, a my nie będziemy ich oceniać. Zamiast tego zapytajmy, jak możemy pomóc młodej osobie, czego od nas potrzebuje. 

2. Obserwuj i reaguj

Rolą odpowiedzialnego rodzica jest też włączanie odpowiednich interwencji, kiedy wymaga tego sytuacja. Wprowadzanie rutyn do codziennego funkcjonowania, sygnalizowanie granic i norm, które obowiązują w domu, to również sposób na wprowadzenie poczucia bezpieczeństwa i stałości w życiu nastolatka. Chociaż czasem może buntować się przeciwko obowiązkom i normom, dzięki temu uczy się stawiać czoła wyzwaniom kolejnych etapów swojego rozwoju, trudnościom w szkole czy funkcjonowaniu w relacjach. Jeśli zachowanie nastolatka budzi nasz niepokój i nie wiemy jak zareagować, zawsze warto zasięgnąć rady specjalisty, np. psychologa pracującego z młodzieżą, by dobrać działania adekwatne do sytuacji.

3. Zadbaj o wsparcie społeczne

To, że młody człowiek zaczyna bardziej cenić grupę rówieśniczą niż relacje z rodzicami, często jest dla rodziców bolesne: moje dziecko zaczyna się ode mnie oddalać, może wpadnie w złe towarzystwo? Kontakt z rówieśnikami to jednak dla nastolatka niezwykle ważna i znacząca relacja, która czasem w stanach lękowych i depresji może odgrywać szczególnie wspierającą rolę. Danie dziecku przestrzeni do kontaktów z rówieśnikami, którzy są dla niego realnym wsparciem, będzie ważnym elementem dbania o jego psychiczny dobrostan. Może też być tak, że poza rówieśnikami, nasze dziecko ma wyjątkowo dobry kontakt z kimś z naszej rodziny – dziadkami, rodzeństwem, ciocią lub wujkiem. Poproszenie ich o wsparcie w trudnym momencie może być cenne nie tylko dla naszego dziecka, ale również dla nas samych. Sięgnięcie po pomoc bliskich to forma dbania o własne zasoby psychofizyczne i budowanie sieci wsparcia o nieocenionej leczącej mocy w kryzysie wieku dorastania.

4. Szukaj dobrych specjalistów

Bądź na bieżąco ze specjalistami, którzy w danej dziedzinie są rekomendowani do współpracy. Rozeznaj się, kto cieszy się autorytetem w Twojej okolicy i czy jest on zbudowany na realnej pomocy. Obecnie mnóstwo osób reklamuje swoje usługi i sięga przy tym po efektywne (i efektowne) chwyty marketingowe. Może okazać się, że pod ciekawą reklamą nie znajdziemy merytoryki, doświadczenia i empatycznego podejścia. To połączenie tych trzech rzeczy jest kluczowe przy szukaniu naprawdę skutecznej pomocy. Sprawdzaj, czy osoba, która świadczy pomoc ma ukończoną szkołę psychoterapii (lub jest w jej trakcie), a instytucja ta podlega ustandaryzowanego procesowi certyfikacji (np. przez Polskie Towarzystwa: Psychoanalityczne, Psychoterapii Gestalt, Terapii Poznawczej i Behawioralnej, Polskie Towarzystwo Psychiatryczne czy Psychologiczne) a jej doświadczenie poparte jest pracą w miejscach profesjonalnie zajmujących się wspieraniem zdrowia psychicznego młodzieży (np. szpitale, ośrodki interwencji, poradnie zdrowia psychicznego). Zawód psychoterapeuty nie jest jeszcze w Polsce w pełni uregulowany prawnie, co stwarza pole do wielu nadużyć. Aby zminimalizować skutki sięgania po nieprofesjonalną pomoc, warto skonsultować swoje wątpliwości, np. poprzez telefon zaufania. Korzystając z tej formy wsparcia możemy dowiedzieć się, jaka forma interwencji będzie najlepsza w danej sytuacji oraz – jeśli wsparcie specjalisty jest już niezbędne – jak znaleźć odpowiednią osobę. Oto kilka z nich:

• 800 100 100 – wsparcie i informacja w zakresie przeciwdziałania i pomocy psychologicznej dzieciom i młodzieży przeżywającym kłopoty i trudności, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę,
• 800 12 12 12 – interwencyjny telefon zaufania dla dzieci, młodzieży, rodziców i opiekunów oraz nauczycieli, Rzecznik Praw Dziecka,
• 22 484 88 01 – antydepresyjny telefon zaufania, gdzie w określone dni możemy skorzystać z konsultacji z psychologiem lub seksuologiem, Fundacja ITAKA.

Tutaj znajdziesz również pełną listę numerów telefonów, z których możesz skorzystać w kryzysowej sytuacji lub gdy potrzebujesz informacji, jakie działania najlepiej podjąć

5. Sprawdzaj informacje w wiarygodnych źródłach

Temat zdrowia psychicznego coraz częściej dociera do nas za pomocą mediów społecznościowych. Ta tendencja niesie ze sobą zarówno dużo dobrego (np. przełamanie stereotypów na temat zdrowia psychicznego, częstsze sięganie po pomoc specjalistyczną), jak i zagrożeń. Pojawia się sporo niesprawdzonych informacji, metod niemających żadnego merytorycznego uzasadnienia, dających za to obietnicę szybkiej zmiany na lepsze (oczywiście za odpowiednią opłatą). Takie rekomendacje nie tylko nie pomogą, ale mogą sprawić, że kryzys u nastolatka się pogłębi. To, na co możesz zwrócić szczególną uwagę, to: wykształcenie osoby, która tworzy treści i oferuje swoje usługi i jej doświadczenie. Czy artykuł, który czytasz, ma odwołania do wiarygodnych źródeł naukowych, a portal na który wchodzisz rekomednuje naukowo potwierdzone metody (uwaga na hasła “autorska metoda”, “nowatorski sposób”) leczenia depresji. Pomocne mogą być tutaj np. materiały Strefy Psyche Uniwersytetu SWPS czy formy wsparcia oferowane przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. 

6. Zadbaj o siebie i swój stan psychiczny 

Zapewne wiesz, dlaczego podczas prezentacji sposobów bezpieczeństwa w samolotach mówi się o tym, że najpierw zakładasz maskę sobie a potem dziecku. Wyczerpany psychicznie i fizycznie rodzic nie będzie mógł w pełni wspierać swojego dziecka, bo po prostu nie ma na to w sobie zasobów. Dlatego w kryzysie psychicznym dziecka nie możemy zapominać o swojej regeneracji i wsparciu. Korzystanie z własnej terapii czy tworzenie sieci wsparcia społecznego to narzędzia, które mogą pomóc nam lepiej radzić sobie w kryzysie, którego doświadczamy nie obok dziecka, ale razem z nim. W trudnym dla siebie momencie możesz skorzystać np. z telefonu zaufania dla rodziców Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę. 

7. Zaufaj terapii i farmakoterapii

Tak, jak psychoterapia staje się coraz częstszą formą profesjonalnej pomocy, po którą zgłaszają się rodzice, tak hasło “farmakoterapia” wciąż często wywołuje obawy. Dotyczą one m.in. tego, czy jeśli rekomendowane jest przyjmowanie leków, to czy dziecko się od tego nie uzależni? Czy nie zmieni się jego osobowość? Te obawy najlepiej rozwiać ze specjalistą. Lekarz psychiatra przepisujący leki robi to po dogłębnym wywiadzie i korzystając wiedzy wynikającej z badań mówiących o leczących skutkach farmakoterapii. Przyjmowanie leków, równolegle z profesjonalną psychoterapią, to obecnie najbardziej rekomendowane rozwiązanie w przypadku leczenia depresji. 

Kryzys wieku dorastania: nie bój się sięgać po pomoc

Tak, jak w przypadku objawów, tak i przy próbie podsumowania sposobów zapobiegania depresji trudno o jedną listę, konkretne wytyczne, które dadzą wysoką skuteczność. Oczywiście, wspierające otoczenie i monitorowanie stanu zdrowia nastolatka, mogą ryzyko zachorowania zmniejszać, jednak nie zminimalizują go do zera. Aby jednak nie poddawać się bezradności, pamiętajmy, że depresja to choroba, którą można wyleczyć. Jako rodzice i jako nastolatki nie jesteśmy z tym doświadczeniem sami. Twórzmy i korzystajmy ze wspierającej mocy wsparcia społecznego, a w trudnej sytuacji – sięgajmy po pomoc doświadczonych specjalistów, którzy krok po kroku pomogą nam przejść przez kolejne etapy wychodzenia z kryzysu u nastolatka. 

BIOGRAFIA

Antosik-Wójcińska, A., Parnowski, T., Święcicki, Ł. (2012), Jak ćma – przejawy depresji w różnych okresach życia. ITEM Publishing, Warszawa. 

Bomba, J. (2004), Depresja młodzieńcza, Psychiatria dzieci i młodzieży, red. I. Namysłowska, I., PZWL, Warszawa.

Kołodziejek, M., Depresja u dzieci i młodzieży: podstawy teoretyczne, psychoterapia poznawczo-behawioralna, Psychoterapia 2008, nr 2 (145), s. 15–33.

Pużyński, S., Wciórka J. (2000), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta, s. 109 -111, UWM Vesalius i IPiN, Kraków-Warszawa.

Linki do materiałów uzupełniających artykuł:

• Dzieci mówią, że 30-minutowa rozmowa z konsultantem telefonu zaufania 116 111 to najdłuższy czas, jaki dostali od dorosłych
• “Dół czy depresja? Zaburzenia lękowe i nastroju w okresie dorastania” – Michał Pozdał
• Depresja – co mówi o niej współczesna nauka? – dr Agnieszka Mościcka-Teske, Joanna Flis
• Jak wybrać psychoterapeutę?