Zrozumienie inteligencji emocjonalnej nastolatka to jedna z dróg do lepszego towarzyszenia swojemu dziecku. W dzisiejszym wpisie przyglądamy się temu, czym jest inteligencja emocjonalna, jakie formy może przybierać w wieku dorastania i jak, jako dorośli, możemy wspierać ten aspekt rozwoju naszych pociech.
Twardy orzech do zgryzienia, czyli inteligencja emocjonalna u nastolatków
Doświadczanie emocji i ich regulacja u młodzieży otwiera drzwi do fascynującego obszaru, gdzie intensywne przeżycia, poszukiwanie tożsamości i rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze zmiennymi stanami emocjonalnymi łączą się z wyborem takiej strategii działania, która jednocześnie te emocje pozwoli wyrazić, ale nie będzie destrukcyjna.
Nastolatki stojące na rozdrożu między dzieciństwem a dorosłością, doświadczają wielu wyzwań w tym obszarze, które wpływają na ich zdolność rozumienia siebie i innych, a także na skuteczność radzenia sobie z życiowymi trudnościami. Ten etap życia jest okresem, w którym emocje osiągają nowe, nieznane dotąd, poziomy intensywności.
Artykuł ten opisuje to, jak nastolatki doświadczają emocji oraz jak rozwijają i wykorzystują umiejętności ich regulacji oraz jak możemy ich w tym procesie wspierać, aby lepiej radziły sobie w zmiennym świecie swojego wnętrza i wobec wyzwań otoczenia.
Jak reagujemy na emocje? Inteligencja emocjonalna jako kompas w wyborze strategii działania
Jak stwierdził Peter Salovey (2001), jeden z pionierów badań nad inteligencją emocjonalną, “Wahanie, czy wyrażać emocje, czy też je tłumić, jest fundamentalnym wymiarem emocjonalnej samoregulacji”. W reakcji na doświadczane emocje przyjmujemy różne schematy zachowań. W dużym uproszczeniu, możemy podzielić je na adaptacyjne i nieadaptacyjne. Adaptacyjne pomagają nam świadomie doświadczać przeżywanych stanów emocjonalnych i podejmować w związku z nimi działania pozwalające na dbanie o dobrostan psychiczny swój i naszych bliskich. Wśród tych sposobów możemy wymienić m.in.: nazwanie emocji, której doświadczamy (bez jej oceniania), świadomy oddech i obserwacje reakcji płynących z ciała, danie sobie przestrzeni na doświadczenie tego, co czujemy, wypowiedzenie stanu emocjonalnego na głos, rozmowę z kimś bliskim, wysiłek fizyczny, opracowanie adekwatnej do sytuacji strategii działania. Nieadaptacyjne schematy to takie, które sprawiają, że odcinamy się od odczuwanych emocji albo pod ich wpływem wybieramy zachowania destrukcyjne dla nas i otoczenia. Przykładami mogą tu być: przemoc (psychiczna, emocjonalna), sięganie po używki, ale też unikanie, izolacja, zamartwianie się, myślenie czarno-białe.
Inteligencja emocjonalna u nastolatka: tego trzeba się nauczyć
Młode osoby, których kora przedczołowa odpowiedzialna m.in. za hamowanie impulsywnych reakcji, nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, sięgają często po nieadaptacyjne sposoby radzenia sobie z emocjami. Dzieję się tak, ponieważ w nie mają jeszcze uformowanych struktur poznawczych, pomocnych w ocenie sytuacji i wyborze działania mniej destrukcyjnego. Dodatkowo, wciąż doskonali się mechanizm uczenia się poprzez obserwację najbliższego otoczenia (modelowanie). To, jakie strategie radzenia sobie z emocjami młode osoby obserwują u rodziców, będzie miało znaczący wpływ na mechanizmy użyte przez nich samych w podobnych sytuacjach. Aby sięgać po bardziej wspierające schematy, kluczowe będzie wzmacnianie obszarów odpowiedzialnych za inteligencję emocjonalną.
Z naukowego punktu widzenia, sięgając do początków badań nad samym zagadnieniem inteligencji emocjonalnej (lata 90. XX w.), można opisać ją jako konstrukt będący kompasem do poruszania się po mapie emocji własnych i rozpoznawania emocji otoczenia oraz przyjmowania określonych, adekwatnych i wspierających, strategii reakcji na te emocje. Zawiera takie kluczowe komponenty, jak:
- rozpoznawanie emocji i sposobów ich wyrażania oraz ocena własnych emocji i emocji innych osób,
- używanie emocji dla ułatwienia procesu myślowego, w tym zdolność kojarzenia emocji i innymi procesami myślowymi,
- rozumienie emocji, języka emocjonalnego i sygnałów przekazywanych przez emocje oraz rozumienie założonych uczuć w sytuacjach społecznych,
- zarządzanie emocjami – własnymi i innych, aby osiągnąć zamierzony cel.
Jak możemy wspierać rozwijanie inteligencji emocjonalnej u młodzieży?
To, co szczególnie przyczynia się do rozwoju inteligencji emocjonalnej nastolatka, to:
- ekspresja emocjonalna rodziców – jak rodzice lub opiekunowie wyrażają własne emocje, jak o nich mówią i jakie zachowania przyjmują pod ich wpływem,
- stopień akceptacji rodziców dla emocji wyrażanych przez dziecko – czy to, co czuje dziecko jest przez rodziców zauważalne i w pełni akceptowane, czy ignorowane lub wyśmiewane, unieważniane,
- kontrola rodziców wobec emocji wyrażanych przez dziecko – czy reakcje rodziców na emocje wyrażane przez dziecko sprowadzają się do chęci stłumienia tych emocji i odłączenia dziecka od czucia czy też zachęcają dziecko do pełnego doświadczenia i wybierania adaptacyjnych, wspierających zachowań,
- częstość rozmawiania rodziców z dzieckiem o jego emocjach,
- ciepło emocjonalne okazywane przez rodziców – czy rodzice wobec siebie i wobec dziecka przyjmują emocje jako ważny element doświadczania życia, akceptują ich występowanie i włączają je w codzienne funkcjonowanie jako formę informacji o tym, czego doświadczają.
- Psychoedukacja
Aby móc przekazywać dziecku wiedzę na temat emocji i sposobów reagowania, dobrze jest najpierw zadbać o swoje zasoby. Obecnie na polskim rynku znajdziemy wiele książek, artykułów i nagrań (podcastów, video) na temat regulacji emocji u nastolatków. Warto sięgać po te, których treść opiera się na udowodnionej skuteczności np. proponujących narzędzia terapii poznawczo-behawioralnej. Przykładem mogą tu być pozycje Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego, np. “W pułapce myśli – dla nastolatków. Jak skutecznie poradzić sobie z depresją, stresem i lękiem” proponującą ćwiczenia z nurtu terapii akceptacji i zaangażowania (ACT) będącej jednym z nurtów 3 fali terapii poznawczo-behawioralnej. Inną rekomendowaną pozycją jest “Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą” autorstwa Paula Stallarda (przekład Hanna Kossak-Nowocień). Ta książka to skarbnica praktycznych wskazówek i ćwiczeń od pracy z przekonaniami i impulsywnym działaniem przez metody relaksacyjne po naukę radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Dobrze sprawdzą się też np. podcasty Strefy Psyche Uniwersytetu SWPS.
- Świadomość własnych schematów
Nastolatki wciąż uczą się przez modelowanie, czyli obserwację zachowań najbliższego otoczenia. To, po jakie schematy reagowania na emocje sięgają rodzice, będzie determinowało wybór strategii działania ich dzieci. Oczywiście nie ma takiej sytuacji w przyrodzie, by każdy, nawet bardzo świadomy człowiek, mógł zawsze w pełni kontrolować swoje emocje i wybierać tylko adaptacyjne reakcje, wyrażające pełną akceptację i otwartość na doświadczany stan. Każdy z nas, zwłaszcza, jeśli książkowe teorie nie działają w praktyce, czasem wybiera takie działanie, które nie jest modelem do naśladowania. Ważne, żeby po takim zdarzeniu włączyć refleksję pozwalającą na otwartą rozmowę o tym, co się stało i wziąć swoją odpowiedzialność za konsekwencje, jakie dana sytuacja będzie miała na zachowanie młodej osoby. Nieadaptacyjny schemat wykształca się wtedy, kiedy rodzic nie dostrzega potrzeb emocjonalnych dziecka a postawa impulsywnego i destrukcyjnego reagowania pod wpływem emocji jest u dorosłego normą, automatyzmem. Warto więc zwrócić uwagę na to, jakie sposoby radzenia sobie z emocjami przyjmujemy jako dominujące i jak mogą być oceniane przez nasze dzieci. Czy chcielibyśmy właśnie taki wzorzec regulacji emocji im przekazać?
- Inteligencja emocjonalna nastolatka karmi się rozmowami
Hasło odmieniane przez wszystkie przypadki i podstawa podstaw do tego, by w ogóle zbudować z nastolatkiem relację pozwalającą na wspólne tworzenie wspierających mechanizmów regulacji emocji. Kiedy nasze dziecko wkracza w wiek nastoletni, ważne jest, abyśmy z pełną świadomością przyjęli to, że zmienia się też nasza rola jaką pełnimy w jego życiu – z autorytetu i wyroczni stajemy się partnerem, którego wskazówki nasze dziecko będzie chciało przetestować w praktyce i czasem zakwestionować. Wejście w tę zmianę z pełną otwartością i przyjęciem tego, że przestajemy być dla dziecka źródłem informacji o świecie, jest trudne i bywa często przyczyną konfliktów. To, co może być tu pomocne, to zastanowienie się, czego od własnego dziecka możemy się nauczyć i pokazanie, że jego zdanie jest dla nas ważne. Zadawanie otwartych pytań o stany emocjonalne (np. “Widzę, że coś Cię martwi, powiedz, jak mogę Ci pomóc?”, “Zauważyłam, że w ostatnim czasie Twoje zachowanie się zmieniło, co mogę zrobić, żeby Cię wesprzeć?”, “Opowiesz mi, jak się czujesz z tą sytuacją?”), o ocenę naszych zachowań, o jego potrzeby, jest dobrym kierunkiem, który będzie prowadził nas do budowania relacji opartej na zaufaniu i bezpieczeństwie. To, o co warto też zadbać, to edukacja w zakresie tego, jak nasze dziecko może nauczyć nazywać swoje emocje. Może to odbywać się na przykład poprzez nazywanie emocji, które obserwujemy i dawanie wsparcia. Kiedy nastolatek przeklina i głośno krzyczy, możemy powiedzieć: widzę, że jesteś bardzo wzburzony, zły. Jak Ci mogę pomóc? Kiedy dziecko milczy, odpowiada półsłówkami, nasza reakcja może być na przykład taka: widzę, że masz pewną trudność, która Cię męczy. Czasami łatwiej jest, kiedy się o niej powie i pomyśli na dwie głowy, co o tym sądzisz?
Dzięki temu nasze dziecko nie będzie obawiało się oceny i odrzucenia, a jednocześnie zacznie oswajać się ze złożonym tematem inteligecnji emocjonalnej nastolatka. Częściej będzie otwierało się na mówienie o problemach, co dla nas stanie się ważną informacją do tego, by odpowiednio reagować i wspierać je w wyzwaniach związanych ze zmiennymi stanami emocjonalnymi.
- Wsparcie społeczne
Jak w każdym doświadczeniu nowej roli, nawet ogromna wiedza i przygotowanie nie daje gwarancji, że poradzimy sobie z każdym wyzwaniem. Podobnie jest z rolą rodzica. Choć wachlarz emocji jest podobny dla wszystkich osób, to indywidualne doświadczenia, stopień ich natężenia i kontekst sytuacji sprawiają, że reakcja jest specyficzna dla danej osoby. I zdarza się, że rola rodzica bywa dla nas tak trudna, że dajemy się ponieść własnym emocjom, mamy poczucie niekompetencji i nieadekwatności. To moment, by rozejrzeć się wokół i dostrzec, że w tym doświadczeniu nie jesteśmy odosobnieni. Rodzice w naszej sieci społecznej mają podobne rozterki, mierzą się z podobnymi wyzwaniami. Warto podzielić się z nimi swoimi trudnościami, zapytać o radę lub chociaż skorzystać z mocy wsparcia społecznego i powiedzieć komuś, z czym się zmagamy. Można to zrobić np. podczas kosultacji psychoedukacyjnych. Ludzie wokół nas to również źródło informacji, jak możemy lepiej poradzić sobie z daną, trudną dla nas, sytuacją. Tutaj znajdziesz też numery telefonów, poprzez które skontaktujesz się ze specjalistami udzielającymi wsparcia w kryzysowych sytuacjach.
- Akceptacja autonomii i sprawczości
Dziecko, wchodząc w wiek nastoletni, zaczyna mocniej kwestionować autorytet rodziców i wchodzi w fazę rozwoju, w której buduje obraz własnego ja – odłączonego od opiekunów, osobnego, z własnym systemem wartości. Wiąże się to z potrzebą częstszego spędzania czasu z grupą rówieśniczą albo w samotności. Danie przestrzeni nastolatkowi na eksplorowanie własnych narzędzi radzenia sobie z emocjami, bycie obok bez narzucania jednego skryptu zachowań, będzie dla niego wyraźnym sygnałem akceptacji i wzmocni jego poczucie bezpieczeństwa. Dodatkowo, co dla rodziców bywa szczególnie trudne, danie dziecku prawa do tego, żeby popełniało błędy, żeby dokonywać własnych wyborów (z uświadomieniem mu ich konsekwencji), wzmacnia w nastolatku poczucie sprawczości i tego, że w wiek dorosły będzie mogło wkroczyć z pełną świadomością jakie strategie regulacji emocji ma do dyspozycji i jak wybierać te, najbardziej wspierające.
W ten sposób, poprzez zrozumienie, akceptację i wspólną pracę nad umiejętnościami regulacji emocji, możemy pomóc w budowaniu i rozwijaniu inteligencji emocjonalnej u nastolatków. Ta droga wymaga cierpliwości i zaangażowania, ale efekty przekładają się na lepsze relacje, większe poczucie bezpieczeństwa oraz umiejętność skutecznego radzenia sobie z życiowymi wyzwaniami. Wspólna podróż po świecie emocji staje się szansą na stworzenie przydatnej mapy, z której młodzi ludzie będą mogli korzystać przez całe swoje dorosłe życie.
Bibliografia:
Strelau, J. (2022), Inteligencja emocjonalna: pojęcie, diagnoza i związek z innymi charakterystykami. W: Różnice Indywidualne. Historia – determinanty – zastosowania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Inteligencja emocjonalna u nastolatków – przydatne linki:
